توافق برای احیای روابط میان عربستان سعودی و جمهوری اسلامی ایران و بیانیه سه‌جانبه‌‌ای که در پیوند با آن در ۱۰ مارس در پکن صادر شد، بسیاری از تحلیلگران سیاست منطقه‌ای را غافلگیر کرد و موجی از تحلیل‌ها پیرامون پیامدهای ژئوپلیتیکی احتمالی آن به وجود آورد.
نقش چین در دستیابی به این توافق برای ازسرگیری روابط دیپلماتیک میان ریاض و تهران، پس از قطع شدن آن در ژانویه ۲۰۱۶، بعد تازه‌ای به وضعیت سیاسی منطقه بخشیده است.
در مدت دو ماهی که برای اجرایی شدن توافق و احیای روابط ریاض-تهران در نظر گرفته شده است، شاید برخی طرف‌ها برای وقوع رویدادهای جدید و تحولات تازه، حساب باز کرده باشند، اما شواهد و نشانه‌ها بیانگر این است که هر دو طرف اراده سیاسی قوی برای ازسرگیری روابط دارند.
با توجه به شرایط سیاسی موجود در منطقه خلیج فارس، می‌توان خوش‌بین بود که آشتی میان عربستان سعودی و ایران، نتایج مثبت و امیدوارکننده‌ای در‌پی خواهد داشت. در حال حاضر کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس تلاش می‌کنند تا دشوارترین مرحله در تاریخ ۴۲ ساله خود را پشت سر بگذارند و همه اختلاف‌های درونی خود را حلوفصل کنند.
این مرحله دشوار از زمانی آغاز شد که در سال ۲۰۱۴ اختلاف‌های سختی میان اعضا بروز کرد و بر اساس آن، عربستان سعودی، بحرین و امارات متحده عربی، سفیران خود را برای مدت ۹ ماه از قطر فراخواندند. اختلاف‌ها بار دیگر در ژوئن ۲۰۱۷ اوج گرفت و کشورهای سه‌گانه یادشده به‌اضافه مصر، قطر را در محاصره سیاسی و اقتصادی همه‌جانبه قرار دادند. آن‌ها برای عادی شدن روابط و برداشتن محاصره، ۱۳ شرط سخت‌گیرانه برای قطر گذاشتند که نخستین آن‌ها پایین آوردن سطح روابط دوحه با تهران و بستن مراکز دیپلماتیک آن در قطر بود.
این وضعیت تا ۲۰۲۱ ادامه یافت که طولانی‌ترین و عمیق‌ترین شکاف در درون کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس به شمار می‌رود. در ۲۰۲۱ «نشست العُلا» در عربستان سعودی برگزار شد که در آن همه اختلاف‌ها رسما پایان یافت و از آن زمان تاکنون روابط میان کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس تا حد زیادی بهبود یافته است.
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس با دقت آنچه در دو ماه تعیین‌شده برای اجرایی شدن توافق عربستان سعودی-ایران صورت می‌گیرد را دنبال خواهند کرد، به‌ویژه که توافق برای هر دو طرف قابل‌اجرا است و ممکن است اجرایی شدن آن در حلوفصل سایر منازعات منطقه مانند منازعه یمن، تاثیر بگذارد.
البته مقام‌ها در کشورهای منطقه به‌خوبی می‌دانند که در گذشته بهبود روابط میان ایران و همسایگانش، از شدت تنش‌ها در منطقه به‌طور موقت کاسته است، اما هیچ‌گاه در دور کردن عوامل اصلی نگرانی‌ها، مانند مداخله در امور داخلی دیگران و پشتیبانی از گروه‌های نیابتی در منطقه، کامیاب نبوده است. هرچند اگر هم‌زمان پیشرفتی در گفت‌وگوهای جاری میان عربستان سعودی و حوثی‌های یمن به سرپرستی کشور عمان، رخ دهد، احتمال این‌که توافق ۲۰۲۳ نسبت به توافق‌های گذشته، نتایج بهتری داشته باشد وجود دارد.
اما باید پذیرفت که ایجاد روابط دوستانه مبتنی بر اعتماد متقابل و تشکیل یک هم‌بستگی حقیقی منطقه‌ای، تنها به امضای یک توافق‌نامه و باز کردن سفارتخانه‌ها به دست نمی‌آید، بلکه به اقدام‌های بیشتر از آن نیاز دارد.
بیانیه پکن با اولویت‌های آن عده از کشورهای عربی حوزه خلیج فارس مانند کویت، قطر و عمان که به‌جای رویارویی با ایران در تلاش تعامل با آن کشورند، همخوانی دارد. هریک از کشورهای یادشده به دلایل خاص خود تلاش کرده‌اند تا میان داشتن روابط با ایران و عمل به تعهدات سیاسی و امنیتی که در قبال شورای همکاری خلیج فارس و آمریکا دارند، توازن ایجاد کنند. ازجمله کشور عمان که همواره به‌عنوان میانجی عمل کرده است و پیام‌های آمریکا و ایران را انتقال داده، به‌ویژه در مقدمات گفت‌وگوهای ۵ + ۱ متعلق به توافق هسته‌ای، نقش بارزی ایفا کرده است.
کشور قطر هم نظر به دلایلی که دارد در موارد یادشده نقشی مشابه عمان را داشته است. گذشته از آن، قطر و ایران در بزرگ‌ترین میدان نفتی جهان که در امتداد مرز آبی هر دو کشور گسترده شده است، با هم شریک‌اند. از این جهت شکی وجود ندارد که پایین آمدن تنش‌ها در منطقه به سود قطر تمام می‌شود، زیرا فرصت بهتر و مساعدتری برای استخراج و فروش گاز به دست می‌آورد، به‌ویژه که در اثر آشفتگی ناشی از جنگ اوکراین در بازارهای انرژی در اروپا و جهان، گاز اهمیت فوق‌العاده‌ای پیدا کرده است.
امارات متحده عربی هم در ایجاد پل‌های ارتباطی با ایران، دلایل و راه‌های ویژه خود را دارد. قرار است بیست و هشتمین کنفرانس تغییرات اقلیمی سازمان ملل متحد (COP) در نوامبر و دسامبر ۲۰۲۳ در دبی برگزار شود. دولت امارات تا آن وقت سعی می‌کند تا از هر آنچه سبب بی‌ثباتی و ناامنی در منطقه می‌شود و به برگزاری نشست یادشده آسیب می‌زند، جلوگیری کند.
البته خاطره حملات سه‌گانه موشکی و پهپادی یمن به ابوظبی که در ژانویه ۲۰۲۲ صورت گرفت، تاکنون در اذهان زنده است. هرچند امارات متحده عربی اغلب نیروهایش را در ۲۰۱۹ از یمن بازگرداند، اما این کشور تاکنون به‌طور غیرمستقیم با ساير نیروهای سیاسی و نظامی در مناطق جنوب یمن نقش ایفا می‌کند.
بحرین به‌احتمال زیاد برای ترمیم روابط با ایران، به آرامی اقدام خواهد کرد، درست همان‌گونه که در ازسرگیری روابط با قطر، پس از امضای توافق‌نامه العلا در ۲۰۲۱ چنین کرده بود، زیرا برای دولت بحرین که همواره جمهوری اسلامی ایران را تهدیدی برای امنیت داخلی خود تلقی می‌کند، شاید دشوار باشد که موضع ثابت و همیشگی‌اش را با سرعت تغییر دهد.
اما در حال حاضر فضای سیاسی در بحرین نسبت به هر زمان دیگر از ۲۰۱۱ به این‌سو، آرام‌تر به نظر می‌رسد. در عین حال، این برداشت هم وجود دارد که بحرین از حوادثی که بیش از یک دهه پیش در این کشور رخ داد، عبور کرده است. دلیل آن تغییراتی است که در کابینه این کشور در ژوئن ۲۰۲۲ صورت گرفت و بر مبنای آن، ۹ نفر از شخصیت‌های شیعه‌مذهب به‌عنوان وزیر وارد کابینه شدند. کاری که بسیاری از ناظران انتظار نداشتند در مرحله پس از ۲۰۱۱ صورت بگیرد.
بنابراین در دو ماه آینده و پس از آن روشن می‌شود که توافق ریاض و تهران، چه تاثیراتی بر روابط کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس و ایران خواهد گذاشت. در حال حاضر نشانه‌های مثبتی وجود دارد که این توافق ممکن است مرحله جدیدی از مصالحه و آشتی را در منطقه خلیج فارس رقم بزند و راه را برای همکاری‌های سیاسی و اقتصادی هموار کند.
